slika 1. Sojenice, drvene građevine iz mlađeg kamenog doba
Oduvijek je drvo služilo čovjeku za ogrjev, izradu oruđa, oružja, pomagala, vozila, čamaca, brodova itd., a najznačajnija je bila njegova upotreba za građevinske drvene konstrukcije.
Drvene konstrukcije prethistorijskog doba
Osim prirodnih spilja, koje su ljudima prethistorijskog doba služile kao nastambe, kopali su ljudi rovove u zemlji, pokrivali ih drvenim trupcima, granjem i zemljanim nasipom, ili su oko kružno iskopanih jama zabijali drvene kolce, povezivali ih pleterom od šiba i omazivali blatom, pokrivali granjem, šašom, slamom, trskom i sl., pa su i to bile prvobitne nastambe ljudi, osobito u visinskim krajevima i šumskim proplancima.
Takve primitivne manje ili veće drvene kolibe gradile su se od davnih vremena sve do naših dana. Sačuvani su ostaci interesantnih drvenih nastambi iz mlađeg kamenog doba (prije 3.500 — 5.500 godina) podignutih iznad površina rijeka, potoka i močvara (uglavnom za bolju zaštitu od neprijatelja, zvijeri i poplava).
To su sojenice s konstruktivnim elementima od okljaštrenih stabala s ostavljenim rašljama na gornjim krajevima. Tako priređeno drvo naš narod naziva sohe, soje i sove, prema čemu su spomenute građevine nazvane »sohenice«, odnosno književno »sojenice«.
Sohe su se kao piloti zabijali u dno rijeke tako da je rašljasti gornji dio stršio iznad vodene razine. U rašlje su se umetali krajevi horizontalno položenih stupova, koji su tvorili platformu za jednu ili više koliba za nastambu (sl. 1).
Ostaci sojenica otkriveni su tek u prošlom stoljeću, najprije u mulju i tresetu nekih jezera u Švicarskoj i sjevernoj Italiji, a zatim i na drugim mjestima Europe i ostalih kontinenata. U nas su ostaci sojeničkih naselja otkriveni na Uni blizu Bihaća, na Savi blizu Bosanske Gradiške i nekoliko njih na Cetini (npr. blizu Sinja).
Neka primitivna plemena u Americi, Africi i Aziji podižu sojenička naselja još i danas.
Drvene konstrukcije starog vijeka
Prve svjetske civilizacije, koje su nastale na području donjeg toka Nila (Egipat) i Mezopotamije (Asirija i Babilonija) upoznate su prvenstveno po sačuvanim ostacima velebnih javnih građevina (piramida, grobnica i hramova) podignutih prije 2.500 — 5.000 godina od kamena ili opeke.
slika 2. Starodrevni arhitektonski oblici u kamenu nasljeđuje još starije drvene elemente
Prije tih zidanih građevina podizale su se na tim područjima drvene građevine, što se pouzdano dokazuje po načinu oblikovanja kamena, jer mnogi konstruktivni elementi od kamena nasljeđuju, oponašaju ili podsjećaju na istovrsne elemente od drveta (sl. 2a).
Klasična grčka arhitektura (prije 2.100 — 2.600 godina) u obradi kamena također pokazuje nasljedovanje istovrsnih elemenata od drveta (sl. 2b), a isto vrijedi i za klasičnu rimsku arhitekturu (kao nasljednicu grčke).
I u arhajskim i u klasičnim kamenitim odnosno zidanim zgradama često su mnoge dodatne konstrukcije i uređaji (stropovi, krovišta, podovi, vrata, prozori itd.) bili od drveta, što se vidi po obrađenim ili ostavljenim ležištima u kamenu.
Osim zidanih, bilo je i u gradovima mnogo drvenih zgrada, a pogotovo u pokrajini i na područjima bogatim drvetom. Baš su drvene zgrade i drvene konstrukcije pogodovale katastrofalnom požaru Rima u vrijeme cara Nerona (godine 64.).
Drvena naselja nalazili su Rimljani gotovo na svim Europskim područjima koja su osvajali. Na osvojenim su područjima Rimljani podizali velike vojničke tabore za pojedine legije. Takvi su tabori bili utvrđeni iskopanim kanalima, zemljanim nasipima i zabijenim koljem od drvenih trupaca. To su drveni bedemi ili palisade.
Isluženi a zaslužni rimski vojnici (veterani) dobivali su na osvojenim područjima kao nagradu zemljišta, uz obavezu da na svakom dobivenom zemljištu podignu utvrđeno naselje ili koloniju, najčešće od drvene građe. Dosta se današnjih europskih gradova razvilo iz rimskih tabora i kolonija kao npr. Koln (Keln) na Rajni, Beč na Dunavu i dr.
Osim zidanih, gradili su Rimljani i mnoge drvene mostove. Smioni takav most podignut je u vrijeme cara Trajana (prije više od 1.800 godina) preko Dunava na Đerdapu, gdje su sada naši i rumunjski graditelji podigli divovsku branu, pa su po drugi put na tome mjestu povezane obale Dunava.
Stari su Slaveni prije svoje seobe nastanjivali pretežno ona područja srednje i sjeverne Europe koja su obilovala šumama, vodama i obradivim površinama na kojima su gradili drvena naselja i utvrđenja.
U starim se kronikama spominje i veliko drveno svetište (hram) s drvenim kipom glavnog slavenskog božanstva na otoku Rujani (današnji Riigen — Rigen) na Baltiku (sada pripada SR Njemačkoj).
Od drvenih građevina starog vijeka nije sačuvano ništa.
Drvene konstrukcije srednjeg vijeka
Rimska su osvajanja upravo probudila dotle slabo poznata europska (najviše germanska) plemena i narode. Probuđeni se nisu počeli samo oslobađati, nego i osvajati područja rimskog imperija, a osvojili su i srce imperija Rim. Propašću rimskog carstva (god. 476) svršava stari i počinje srednji vijek, koji je za Evropu karakterističan po seobi naroda i neprestanim ratovima, po preuzimanju kršćanske religije i po vladavinama feudalaca.
Pri kraju starog i na početku srednjeg vijeka više se rušilo i uništavalo nego što se gradilo i stvaralo. Na starokršćansku i bizantsku arhitekturu iz rimskog vremena nastavlja se tek u IX i X stoljeću novi, prema klasici grubi i nevjesti način (stil) građenja, nazvan rana romanika ili predromanika, a u XI i XII stoljeću vlada romanika (romanski = rimski stil).
U XIII i XIV stoljeću vlada gotska (gotski stil), koja se može karakterizirati kao prva dosta originalna i vrlo monumentalna zapadnoeuropska arhitektura. U spomenutim stilovima gradile su se uglavnom kršćanske crkve i samostani sa zidovima i stupovima od kamena i s masivnim svodovima (bez drvenih stupova).
Drvene su konstrukcije u tim zgradama bila uglavnom strma krovišta. Od drveta su često bila umjetnički obrađena ulazna i druga vrata, klupe (klecala) i slični pokretni uređaji. Tijekom cijelog srednjeg vijeka grade se manji i veći utvrđeni zamci (gradovi, burgovi, kašteli) uglavnom od kamena, ali s drvenim krovištima.
Veća naselja i gradovi također su se utvrđivali bedemima. Uz zidane, podizali su se u utvrđenim većim gradovima i drvene zgrade, često kao višekatnice. Takav utvrđeni grad bio je u drugoj polovini srednjeg vijeka i današnji zagrebački Gornji grad (Grič), koji je, kao i drugi slični srednjovjekovni gradovi, više puta bio žrtvom požara, baš zbog drvenih zgrada.
U šumovitim a kamenom oskudnim europskim krajevima gradila su se manja i veća naselja s drvenim zgradama, a mnogi feudalni gospodari utvrđivali su svoje drvene dvorce drvenim bedemima (palisadama). Sačuvana je pisana kronika iz sredine XII stoljeća po kojoj se vladimiro-suzdaljski knez Juraj Dolgoruki sporazumio sa susjednim černigorskim knezovima o utvrđenju boljarskog sela Moskve za obranu od mongolskih navala.
Moskva je opasana drvenim bedemima, pa je to bio prvi Kremlj, na istom mjestu na kojem se poslije višekratnih uništenja i obnova nalazi današnji Kremlj.
Drvene konstrukcije novog vijeka
U arhitekturi renesanse (XV i XVI vijek), te u arhitekturi baroka (XVII i XVIII vijek), drvene se konstrukcije upotrebljavaju najviše za krovišta značajnih zidanih zgrada i za stropove prostorija i dvorana na kojima ne bi odgovarali svodovi.
slika 3. zgrada gradske vijećnice u Alsfeldu (Zap. Njemačka) s drvenim kanatnim zidovima izgrađena u XVI stoljeću
Na nekim crkvama (bazilikama) ostavljala se vidljiva drvena konstrukcija (slično kao u ranokršćanskoj arhitekturi), ali su se površine ispod pokrova oblagale posebnim drvenim elementima s ukrasnim obradama, a tako su obrađivane i vidljive površine greda. Drveni su se stropovi nad značajnim dvoranama često kazetirali, a kazete su se ukrašavale umjetničkim rezbarijama.
Uz drvene konstrukcije na značajnim zidanim građevinama treba posebno naglasiti umjetnička drvorezbarska djela kao što su npr. korske klupe u katoličkim katedralama (kod nas npr. u zadarskoj katedrali) i ikonostasi u pravoslavnim crkvama (kod nas npr. u skopskoj crkvi sv. Spasa).
Potpuno drvene zgrade novog vijeka podizale su se najviše na područjima srednje, sjeverne i istočne Europe, ali ih već u XIX stoljeću istiskuju zidane zgrade, a u suvremenoj arhitekturi nastupaju drvene zgrade samo kao iznimke. Jedan je tip karakterističan po zidovima od horizontalno (u visinskim redovima) složenih brvana, polubrvana ili platica.
U drugom su tipu zidovi složeni od razmaknutih vertikalnih stupova povezanih odozgo i odozdo horizontalnim gredama. U pojedina polja takvog drvenog skeleta (kostura) naknadno se umeću prozori i vrata, a druga se polja zatvaraju pleterom, opekom ili drugim materijalom. To su skeletni ili kanatni zidovi.
Oba tipa zidova upotrebljavani su i ranije, ali su u novom vijeku upotrebljavani i za značajnije zgrade s više katova. Takve zgrade daju specifičnu karakteristiku nekim gradovima u Švicarskoj, Zapadnoj i Istočnoj Njemačkoj, Poljskoj, Čehoslovačkoj, Švedskoj i dr. pa se čuvaju kao kulturno- povijesni spomenici (sl. 3).
slika 4. Zgrada sa zidovima od hrastovih platica u hrvatskoj Posavini
U našoj Posavini gradili su stambene i gospodarske zgrade najviše sa zidovima od hrastovih platica, pa je (npr. u selima između Zagreba i Jasenovca i u Turopolju) još uvijek u upotrebi dosta drvenih zgrada posavskog tipa (sl. 4).
U Srbiji su poznate drvene kuće šumadijskog tipa. U Makedoniji, Kosovu, te Bosni i Hercegovini, sačuvano je dosta zgrada s kanatnim zidovima u više etaža, s konzolno istaknutim pojedinim višim dijelovima, s ožbukanim i obijeljenim pročeljima.
Dakako da se drvene zgrade u naše vrijeme rijetko rade, jer ih u mnogome nađmašuju zgrade od suvremenih umjetnih materijala.
Izvor: Članak je preuzet iz knjige "Konstruktivni elementi zgrada", autora Đure Peulića i objavljena je u suradnji s knjižarom UPI2M BOOKS. Više informacija o knjizi možete dobiti putem niže navedenih kontakata.
